Հայաստանը այն երկիրն է, որտեղ գալիս իրար են բախվում անսահմանորեն տարբեր ժողովուրդներ: Դրանից են առաջանում հայկական հարցի հիմնական դժվարությունները և այդ է կազմում հայկական հարցի գլխավոր կարևորությունը ոչ միայն հայերի, այլև ամբողջ աշխարհի ապագայի համար:
Հայաստանը շատ վաղուց դադարել է պետություն կազմելուց, բայց այն ժամանակվանից, ինչ նրան ճանաչում ենք, նա բոլորովին ուրույն ազգ է, որն ունի իր բնորոշ գծերը, նա ունի իր քաղաքակրթությունը, որով ապրել է հայ ազգը:
Ոչ մի ազգ գոյության իր կամքն ավելի ուժեղ չի արտահայտել երկու հազար տարվա ընթացքում, որքան հայ ազգը: Ոչ մի ազգ ավելի համառությամբ չի պահպանել իր սեփական լեզուն: Հենց որ մի քանի հայեր ի մի են հավաքվում իրենց գաղթած քաղաքում, նրանք հաստատում են տպարան և հիմնում իրենց լեզվով տպագրվող թերթ: Այնքան մեծ է քաղաքակրթական լեզվի կենսունակությունը:
Այն ժամանակ, երբ Ֆրանսիա անունը նույնիսկ գոյություն չուներ, Հայաստանը մեծ դեր է խաղացել պատմության մեջ. այն ժամանակներում, երբ ֆրանսերեն լեզուն դեռևս չէր տարբերվում լատիներենից, գոյություն ուներ հայերեն կարևոր գրականություն:
Այն ժամանակ, երբ այդպիսով կազմավորվել է հայ գրականությունը, ժամանակակից Եվրոպայի մեծ ազգերից ոչ մեկը դեռևս գոյություն չուներ. ո’չ Ֆրանսիայի մասին խոսք կարող էր լինել, ո’չ էլ Անգլիայի: Հայ ազգի գրական հեղինակություններն այնպիսի հնություն ունեն, որ շատ դարերով գերազանցում են Արևմտյան Եվրոպայի ազգերի մեծամասնության հեղինակություններից:
Զբաղեցնելով Ասիայի այնպիսի մի մաս, որն իր բնությամբ իսկ անցման կետ է Արևելքի և Արևմուտքի միջև, 5-րդ դարից սկսած հայերը դարձել են եվրոպական քաղաքակրթության կրողները: Ես համոզված եմ, որ Հայաստանի դերն է՝ եվրոպական քաղաքակրթության առաջապահը լինել Հարավային և ամբողջ Կենտրոնական Ասիայի կողմերում:
Կան մեծ և փոքր ազգեր: Ազգության ձգտող ոչ բոլոր մարդիկ են դրանով իսկ ազգ դառնում, սակայն մի փոքրիկ ազգ կարող է իրականություն դառնալ, եթե նա ներկայացնում է յուրահատուկ մի բան, եթե մարդկությանը բերում է իր անձնական շեշտը: Հայ ազգն իսկապես յուրահատուկ է: Հայերն ունեն իրենց սեփական լեզուն, որը բոլորովին տարբեր է հնդեվրոպական խմբի բոլոր մյուս լեզուներից, որը որևէ այլ լեզվի ճյուղը չէ:
Որքան էլ հայերի դժբախտությունները անցած լինեն սովորական չափը, նրանք ապացուցել են, ոը իրենց ուժն էլ է սովորական չափն անցնում, և դրանով նրանք ապացուցել են, որ իրենք կոչված են հարատևելու, կոչված են բարձրանալու բազում դարերից ընկճված վիճակից: Հայերը շատ մեծ ազգ չեն, բայց շատ հին ազգ են, մենք դա գիտենք պատմությունից, հայերի իրավունքներն ունեցողը ճշմարտությունից բացի այլ բանի կարիք չունի:
Դարեր տևող արտագաղթի պատճառով ամենաթյուր կարծիքն է կազմվել հայերի մասին: Հայ գաղթականները, անհրաժեշտությունից դրդված, եղել են վաճառականական միջնորդներ, վաճառականներ, սեղանավորներ, մինչդեռ հայ ժողովուրդը խորքում բաղկացած է իրենց հողին կրքոտ կերպով կապված գյուղացիներից:
Դարեր շարունակվող արտագաղթը պետք է սպառեր ցեղը: Սակայն հայերը չեն դադարել իրենց երկրում հաստատակամորեն բնակվելուց՝ տալով, այդպիսով, հզոր կենսունակության ապացույց:
Արտագաղթած հայերի գործունեության մասին կարող ենք ղատել այն փաստից, որ նրանք Բյուզանդիային տվել են կայսրեր, և որ 19-րդ դարում Եգիպտոսի ամենախոշոր նախարարը՝ Նուբար Փաշան, հայ էր:
Հայերն այնպես են սիրալիր ընդունում, որ մի փոքր ամաչում եմ… Որքան էլ ասեմ, քիչ է, թե այստեղ որքան սրտաբաց են ընդունում ինձ… Չեմ համարձակվում որևէ բան խնդրել, որովհետև ուզածս անմիջապես կատարում են: Որտեղ ուզեցի ընդունվել, ընդունվեցի: Մարդիկ, որոնց նմանները Ֆրանսիայում մի քայլ անգամ չէին անի ինձ համար, այցելության ելան հյուրանոցի խղճուկ սենյակս: Եվ այս բոլորը նրա համար, որ ես հայագետ եմ:
***
Ֆրանսիացի ականավոր լեզվաբան, հայագետ Անտուան Մեյեն գրավում է շատ ուրույն և պատվավոր տեղ հայ ժողովրդի բարեկամների շարքում: Հայերենի ումնասիրությունը նրա գիտական հետաքրքրությունների ամենակարևոր ուղղություններից մեկն է եղել: Դրան Մեյեն նվիրել է իր կյանքի տարիներից շատերը: Անտուան Մեյեն ձգտել է նաև մոտիկից ճանաչել Հայաստանը և հայ ժողովրդին, սովորել կենդանի հայկական խոսքը:
Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ և նրան հաջորդած տարիներին հայ ժողովրդի կրած տառապանքները խոցում են մեծ գիտնականի սիրտը: Նա բազմաթիվ հոդվածներ և ուղերձներ է գրում ի պաշտպանություն հայերի՝ խստորեն քննադատելով ոչ միայն հայերի հանդեպ կատարվող ոճրագործություները, այլև մեծ պետությունների, հատկապես Գերմանիայի թողտվությունը: