«Վիլյամ Սարոյանը օժտված է մի այնպիսի ձիրքով, որ քչերն են ունենում՝ մարդկանց սիրելու դժվարագյուտ տաղանդով: Նա մարդկանց չի դատապարտում, այլ սիրում է նրանց… Նրա բնավորության ամենաբնորոշ գիծը բարությունն է»:
Պարույր Սևակ
Հայ գրականության մեջ շատ են հանճարեղ գրողներն ու բանաստեղծները, սակայն Վիլյամ Սարոյանն առանձնանում է նրանց բոլորի մեջ իր անսահման բարությամբ ու կենսասիրությամբ: Նրա ողջ կյանքը և ստեղծագործությանը սովորեցնում են մեզ լինել ավելի բարի և ամեն օր մի կտոր բարություն նվիրել աշխարհին: «Բարին երբեք չի մահանում: Եթե մահանար, աշխարհում մարդիկ գոյություն չէին ունենա, ոչ մի տեղ կյանք չէր լինի: Իսկ աշխարհը լեցուն է մարդկանցով և հրաշալի կյանքով»,-գրել է Վիլյամ Սարոյանն իր ստեղծագործություններից մեկում:
Վիլյամ Սարոյանը ծնվել է 1908 թվականի օգոստոսի 31-ին ԱՄՆ-ի Կալիֆոռնիայի նահանգի Ֆրեզնո քաղաքում: Նրա ծնողները՝ Արմենակ և Թագուհի Սարոյանները գաղթել էին Արևմտյան Հայաստանի Բիթլիս (անվանում են նաև Բաղեշ) քաղաքից և ապրում էին չքավորության մեջ: Վիլյամ Սարոյանը նրանց 4-րդ զավակն էր ու միակը, որ ծնվել էր ԱՄՆ-ում և ոչ հարազատ Բիթլիսում: Բայց տարիներ հետո նա պատմում էր. «Հոգ չէ, թե մենք հայ հողից հեռու էինք ապրում, Հայաստանը մեր մեջ էր, Բիթլիսը մեր մեջ էր: Մենք էլ Բիթլիսի մեջ էինք մեր խոհերով, նիստուկացով, հիշատակներով: Երգում էինք մեր հին երգերը: Պատմում Բիթլիսի պատմությունները…»: Փոքրիկ Վիլյամը 3 տարեկան էր, երբ հայրենիքից հեռու, այդպես էլ չհարմարվելով ամերիկյան կյանքին, մահացավ հայրը, ումից նա ժառանգել էր սերն ու հետաքրքրությունը դեպի գրականությունը, գրելու ձիրքը:
«Եթե դու նվազագույն հարգանք ունես գիրք ասած բանի նկատմամբ ու գիտես, թե ինչ նշանակություն ունեն գրքերը կյանքում, եթե հավատ ունես թղթի ու տպագրության նկատմամբ, ապա չես կարող որևէ գրքի որևէ էջ վառել: Նույնիսկ, եթե սառչում ես: Նույնիսկ, եթե ինքդ ես փորձում մի բան գրել: Չես կարող: Մեծ բան է պահանջվում դրա համար: Այսօր իմ սենյակում նույն ցուրտն է, ինչ այն օրը, երբ ուզում էի գիրք վառել: Ցրտի մեջ նստած` ծխում եմ` աշխատելով թղթին հանձնել այս ցուրտը, որպեսզի, երբ Սան Ֆրանցիսկոյում նորից տաք օրեր գան, չմոռանամ,թե ինչպես էր ցուրտ այդ օրերին…»: (Հատվածներ «Ցուրտ օրը» պատմվածքից )
Հոր մահից հետո Վիլյամ Սարոյանը, եղբայրն ու քույրերը հարկադրված հայտնվում են որբանոցում, քանի որ նրանց մայրը պետք է աշխատեր կրկնակի: Մայրիկի յուրաքանչյուր այցելությունը փոքրիկ Վիլյամի մեջ սրում է հոր մահվան ցավն ու մոր անհագ կարոտը: Բայց որբանոցի աղքատ ու տխուր օրերը տղային տալիս են ինքնուրույնություն, ինչը նրան շուտով շատ է պետք գալիս: 7 տարեկանից լրագրեր է վաճառվում փողոցում(Սարոյանի ստեղծագործություններում լրագրեր վաճառող տղային շատ կհանդիպես) և ամենաշատը չէր սիրում մահվան հեռագրեր բաժանելը, չէ՞ որ այդ տարիներին սկվել էր Առաջին համաշխարհային պատերազմը: Նա երբեք կանոնավոր կրթություն չի ստացել, սակայն գերազանց զբաղվել է ինքնակրթությամբ: Գրադարանում ժամեր անցկացնելը նրա ամենասիրելի զբաղմունքներից էր: «Ես հայտնաբերեցի, որ ընթերցանությունը կարող է արկածներից մեծագույնը լինել, և որ անթիվ են կարդալու արժանի գրքերը…»,- ասում է Վիլյամ Սարոյանը:
Սարոյանը գրել սկսել է 1930-ականներին, իսկ իր առաջին ստեղծագործությունները տպագրել է կեղծանունով՝ Սիրակ Գորյան ստորագրությամբ: Նրա պատմվածքներն ու վիպակները ընթերցողներն ընդունում են մեծ ուրախությամբ, և շուտով արդեն Վիլյամ Սարոյան անունն է սկսում տարածում գտնել աշխարհում:
1935 թվականին Վիլյամ Սարոյանը եկավ Հայաստան՝ հենց որ «ճանապարհի դրամ» ունեցավ: Սարոյանի յուրաքանչյուր այցելություն տոն էր հայ ժողովրդի համար և նրա չորս այցելությունների մասին հիշում են մինչև այսօր:
Ապրելով Կալիֆորնիայում՝ Սարոյանը սկսեց գրել անգլերենով: «Ինչպիսի՜ անհեթեթ ու անիմաստ բան է Ամերիկայում հայ գրող լինելը», – ասում էր Սարոյանը և բացատրում. «Թեև անգլերեն եմ գրում, բայց ես ինձ համարում եմ հայ գրող: Գործածածս խոսքերն անգլերեն են, միջավայրը, որի մասին գրում եմ, ամերիկյան է: Սակայն այն ոգին, որ ստիպում է ինձ գրել` հայկական է: Ուրեմն` ես հայ գրող եմ: Եվ ես խորապես սիրում եմ հայ գրողների մեծ ընտանիքին պատկանելու պատիվը: Ես հայերեն չեմ գրում, բայց աշխարհին նայում եմ հայերեն»: Հայերեն լեզվի հանդեպ այս մեծ սերը, սակայն չէր խանգարում Սարոյանին հրաշալի տիրապետել և գործածել անգլերեն լեզուն: «Ես հայերեն գիտեմ, դա ինձ օգնում է անգլերեն գրել»,– ասում էր նա:
Վիլյամ Սարոյանին այսօր դասում են 20-րդ դարի ամերիկյան գրականության մեծագույն գրողների շարքին: Նրա ստեղծագործությունները ուսումնասիրում են ամերիկացի դպրոցականներն ու ուսանողերը: Դու էլ անպայման ընթերցիր Վիլյամ Սարոյանի առակներն ու պատմվածքները, պիեսներն ու վիպակները («Մարդկային կատակերգություն», «Իմ սիրտը լեռներում է», «Կյանքիդ ժամանակը», «Քարանձավի մարդիկ», «Հե՜յ, ո՞վ կա այդտեղ», «Վեսլի Ջեկսոնի արկածները», «Հայրիկ, դու խենթ ես», «Մայրիկ, ես սիրում եմ քեզ») և խոստանում եմ՝ քո առջև կբացվի մի հրաշալի աշխարհ՝ անսահման բարի ու մարդկային:
Սարոյանի ստեղծագործությունների հերոսները շատ հաճախ հայ մարդիկ են՝ պարզ, հայկական կենցաղով ու մտածողությամբ: Նա ներկայացրեց Հայաստանը և հայ մարդուն ողջ աշխարհին և միշտ հավատարիմ մնաց իր խոստմանը՝ «Ուր որ կերթաս՝ պոռա Հայաստան»:
«Ես չեմ կարող իմ ինքնության մասին մտածել հայությունից դուրս: Սա ինձ համար այնքան հիմնական է, որքան առաջին կայծը կյանքի: Ես Կալիֆոռնիայի հայ եմ, Փարիզի հայ եմ, Լոնդոնի հայ եմ, Երեւանի հայ եմ, ամեն տեղ հայ եմ, ամեն տեղ նույն մարդն եմ, եւ որտեղի մասին ալ գրեմ, նույնը պիտի գրեմ»: